Abdeslam: Ik ben in de Rif, Nador. Hallo allemaal. Ik ben hier in Nador met een bijzondere gast, Elyazid Driouch. Ik ontmoette deze lokale historisch onderzoeker hier in Nador en heb hem uitgenodigd voor de Twiza podcast. Welkom Elyazid!
Elyazid: Hartelijk dank broeder Abdeslam voor deze mogelijkheid om te spreken over de geschiedenis van de Rif. En dat we dat kunnen doen met de Riffijnen die in de diaspora leven. En ook de mensen die in Nederland leven om te praten over de geschiedenis van de Rif en over diegenen die leefden voordat wij geboren werden.
Abdeslam: We zijn ook erg blij dat we elkaar hier hebben getroffen in Nador. We zitten hier in de studio van Hassan in Nador. We zijn Hassan dankbaar natuurlijk. Elyazid, ik volg je al een tijdje op facebook. Daar lees ik veel verhalen die ik niet kende over onze geschiedenis. Je werpt continu licht over onze grote geschiedenis. Deze geschiedenis gaat over onze verzetsstrijders. Ze hebben veel gestreden zoals de bekende Charif Mohamed Ameziane en Abdelkrim el Khattabi, maar ook vele anderen. Veel onbekende strijders heb jij in de schijnwerpers gezet. We kenden ze niet en door jouw verhalen worden ze wat bekender. Maar goed, laten we het eerst over jou hebben. Wie is Elyazid precies?
Elyazid: Ik kom uit Nador. Ik ben geboren in Bouyafer, in het dorpje ‘Bouhamza’. Sinds mijn jeugd houd ik van geschiedenis. Sommige van onze vrienden houden van gedichten schrijven en weer anderen houden van voetbal. Mijn passie was en is altijd geschiedenis. Al sinds 1984 houd ik me bezig met onze geschiedenis. Dat is dus dik 40 jaar. Dit komt voornamelijk door mijn docent, de heer Omar el O3mari. De vader van onze vriend Abderrazak el O3mari, onze geliefde dokter. Hij heeft de liefde voor geschiedenis in onze harten geplant. Daarna heeft onze docent de heer Tayeb 3Achaab ons bewust gemaakt van onze bijzondere geschiedenis over de Rif. Hij kon heel goed vertellen over de geschiedenis van onze voorouders. Je werd door zijn verhalen geraakt en je wilde nog meer weten over de geschiedenis van je voorouders. Tegenwoordig zijn we nog steeds bezig met onderzoek te doen naar onze geschiedenis. Zodra ik een nieuwtje heb of een bijzonder verhaal plaats ik dat op mijn persoonlijke facebook pagina. En hopelijk komen we verder met de hulp van Allah swt.
Abdeslam: Juist, mooi gezegd. We horen vaak van oude studenten dat er altijd wel een bijzondere docent in hun leven was die hun ogen opende om onderzoek te doen naar hun eigen geschiedenis. En zoals jij vertelde was dat in jouw geval deze bijzondere docent waar je net over vertelde. En zodoende ging je op onderzoek naar de geschiedenis van de Rif en van Noord-Afrika. Heel goed Elyazid! Laten we het hebben over ons onderwerp van vandaag: De rol van de Riffijnse stammen rondom Nador tijdens Rif-oorlog II. Zoals we weten was de emir van Rif-oorlog I Charif Mohamed Ameziane die met andere strijders de Spaanse bezetting bestreden. Daarna zoals we weten nam emir Abdelkrim El Khattabi de verzetsvlag over om tegen de Spaanse kolonisten te vechten. Laten we terugkeren naar die tijd en specifiek in de regio Nador. We weten dat onze voorouders veel verzet hebben geleverd gedurende het begin van de Rif-oorlog II. We hebben allemaal gehoord van de slag van ‘Annual’, de strijd rondom ‘Aruit’ en de veldslag van ‘Dhar U Barran’. Maar, laten we teruggaan naar 1921. Wat gebeurde er precies in Nador na de grote nederlaag van de Spanjaarden in ‘Annual’?
Elyazid: Als het gaat om de provincie Nador of de regio van Nador kunnen we stellen dat deze regio een grote bijdrage heeft geleverd aan het Riffijns verzet of opstand in de periode 1921-1927. De bijdrage was erg groot. Als we spreken over plekken als ‘Dhar U Barran’, ‘Annual’ of ‘Iggribben’ dan spreken we eigenlijk over plekken die destijds allemaal hoorden tot de provincie van Nador. De omgeving van ‘Temsaman’ behoorde tot de provincie van Nador.
Abdeslam: Juist ja, provincie van Nador.
Elyazid: Ons regio dus. Helaas zijn er sommige mensen die afbreuk willen doen aan de bijdrage van de bewoners van Nador aan het Riffijns verzet. Als ze dit doen, dan doen ze in werkelijk afbreuk aan de inzet van vrijheidsstrijders. Nador was bekend met verzet. Het begon al in 1497 toen de Spanjaarden voor het eerst aankwamen in Melilla. Veel vrijheidsstrijders komen dus ook uit Nador. Laten we enkelen noemen. Mohamed El Hatri in 1857-1859, Mimoun Mokhatar in 1893 gedurende de oorlog van ‘Sidi Ouariach’ en Mohamed Routbi in 1812-1814. Er zijn er velen, maar we kunnen ze helaas niet allemaal gaan opnoemen in deze podcast. ‘Ieqar3ayen’ waren altijd al in de voorhoede van het verzet. Ze hebben zelfs verzet geleverd tegen Duitsers die via de substam ‘Aith Chichar’ de Rif binnen wilden komen. De ‘Ieqar3ayen’ of de mensen uit Nador hadden altijd al een stempel gedrukt op het Riffijnse verzet. En ook zeker op de verzetsbeweging in de Rif. Gedurende de Rif-oorlog II onder emir Abdelkrim El Khattabi…
Abdeslam: Sorry, dat ik je even het woord ontneem. De mensen uit Nador wonen in de buurt van hun Melilla. We weten dat Melilla al eeuwen wordt bezet. Dus logisch, zoals jij al aangaf, moet de bezetter langs Nador. Dat zullen ze moeten doen via het dorpje “Beni Ensar’. De mensen van Nador staan dus letterlijk aan het front als het gaat om het bevechten van de Spaanse vijand.
Elyazid: Toen eenmaal de opstand begon na de veldslag ‘Dhar U Barran’ waren hierbij vooral mensen uit Temsaman actief. Emir Abdelkrim El Khattabi werd bij deze veldslag enorm geholpen door verzetsstrijders van de stam Temsamane. Met name het dorpje ‘Raba3 n Trougout’. Dit dorpje was cruciaal aan het begin van het verzet. Ze ondersteunden onvoorwaardelijk emir Abdelkrim. Bijna had hij zijn hoofdkwartier naar dit dorpje verplaatst. De mensen van ‘Trougout’.
Abdeslam: Trougout is vlak bij de stam Aith Waryager toch?
Elyazid: Nou, het laatste dorpje in Temsaman dat grenst aan het gebied van de stam Aith Waryagher. Er waren gedurende de veldslag van ‘Dhar U Barran’ strijders uit Aith Waryagher, uit Targuist en ook mensen uit andere stammen. Vele strijders deden mee aan het begin van het verzet. Dit verzet was een Riffijnse opstand tegen de Spaanse vijand. Het was een verenigd Riffijns verzet. Het was de Riffijnse opstand!
Abdeslam: Een Riffijnse opstand dus?
Elyazid: Wat is deze opstand? Het was geen opstand van een leger. Het was een volksopstand. Dit waren gewone Riffijnse burgers die zich verenigden. Het verzet bestond uit boeren, herders, handelaren, vissers, etcetera. Godzijdank overwonnen de Riffijnen de slag van ‘Dhar U Barran’. Daarna kwam de slag van ‘Sidi Driss’ en daarna de slag van ‘Igghriben’. ‘Sidi Driss’ is de enige veldslag waarbij ook vele vrouwelijke strijders omkwamen.
Abdeslam: Ze deden mee met de oorlog. Ze pakten het geweer op en vochten mee in deze veldslag?
Elyazid: Op vele vlakken, zowel aan het front als op de achtergrond. Als verzorgende voor de gewonde Riffijnse strijders en ze zorgden voor het eten, etctera.
Abdeslam: Deze informatie is nieuw voor mij.
Elyazid: Toen de strijders de overwinning behaalden in ‘Annual’ en ook de overwinningen bij de andere veldslagen. We wisten dat de Spanjaarden onder leiding stonden van generaal Silvestre. Hij zou zelfmoord hebben gepleegd na de verpletterende nederlaag in ‘Annual’. Dit is volgens de memoires van generaal Picasso die aanwezig was tijdens de oorlog. In onze herinnering en geschiedenis spreken we niet over zelfmoord. Hij is gedood door een strijder genaamd ‘Kissjoe7’. Dit volgens het boek (De Rif oorlog…, deel 2) van de schrijver ‘Ahmed Abdeslam Bou3ayachi’ die de bewuste persoon heeft gesproken. Kissjoe7 vertelde dat hij generaal Silvestre heeft gedood. Maar goed, De Spanjaarden beweren dat hij zelfmoord heeft gepleegd door benzine over zich heen te gieten en zichzelf in brand te steken. Hij kon het niet verkroppen dat hij zware verliezen leed tegen de Riffijnen.
Abdeslam: Dat is inderdaad wat we horen vanuit de Spaanse zijde.
Elyazid: Daarna keren de overgebleven Spanjaarden terug richting Bentayeb en Driouch. Daarna komen ze vast te zitten in de kazerne van Aruit. Ze komen daar vast te zitten en worden omsingeld door Riffijnse strijders. Deze strijders waren oude kameraden van de eerste Riffijnse emir Charif Mohamed Ameziane. Dit is een belangrijk punt tijdens deze gebeurtenis. Deze groep strijders werd geleid door verzetsstrijder ‘Mohamed Taba3’. Wie is Mohamed Taba3? Dit is de zoon van de broer van emir Ameziane. Het leger van emir Ameziane waarover we hoorden in het jaar 1912 was grotendeels nog intact. Hij zou de strijd destijds hebben verloren, omdat hij kwam te overlijden tijdens een treffen met de Spanjaarden. Maar zijn manschappen waren nog actief, ook na zijn dood. Natuurlijk niet meer zoals tijdens Rif-oorlog I, maar meer kleinschalige guerrilla-achtige aanvallen. Vele van deze strijders waren nog in leven en zij omsingelden nu duizenden Spaanse soldaten in Aruit.
Abdeslam: Ja natuurlijk, deze strijders leefden nog.
Elyazid: Onder leiding van ‘Mohamed Taba3’ worden ze omsingeld. De Spanjaarden werden geleid door generaal ‘Navarro’.
Abdeslam: Om hoeveel Spaanse soldaten gaat het?
Elyazid: Er werden daar 3000 Spaanse soldaten gedood. Daarom noemen we het de ‘tijd van Aruit’. De Spanjaarden waren aan de verliezende kant en moesten wel gaan onderhandelen met de Riffijnen. Ze wilden hun wapens inleveren zodat ze terug konden keren naar Melilla. En waar vonden de onderhandelingen plaats denk je broeder Abdeslam? Ze onderhandelden bij de huidige poort van de ingang van de markt in Aruit. Het is de deur of de historische poort. De Spanjaarden noemen deze poort ‘La puerta de Fantasia’.
Abdeslam: Fantasia? Alsof het niet werkelijk is, een soort droom ja.
Elyazid: Volgens de memoires van generaal Picasso besloten een aantal Spaanse soldaten om zich uiteindelijk toch niet over te geven. En dus losten ze schoten af richting de Riffijnse strijders. En waarop de Riffijnen uiteraard terug begonnen te schieten en zo ontstond er opnieuw een massaslachting onder de Spanjaarden.
Abdeslam: Je kunt dus zeggen dat enkele Spanjaarden de eerste schoten losten waardoor uiteindelijk de strijders terugschoten?
Elyazid: Juist ja. Dit is volgens de memoires van generaal Picasso die daarbij aanwezig was. Er stierven 3000 man. Hoeveel ontkwamen er denk je? Zeven soldaten kwamen uiteindelijk aan in Melilla. Dat hele legertje kwam om en er waren maar zeven overlevenden. Eén van deze zeven personen heeft na deze veldslag een boek hierover geschreven. Hij noemde de aftocht van Aruit naar Melilla ‘de weg van het lijden’. Wat bedoelde hij hiermee? De ‘weg van het lijden’ wordt genoemd in de bijbel. Wij moslims geloven dit niet. Maar dit is de versie van de christenen. Toen Jezus werd opgepakt.
Abdeslam: Tijdens de Romeinse overheersing?
Elyazid: Hij werd in Palestina opgepakt en moest het zware kruis dragen en de weg afleggen van het dorpje ‘Nassira’ naar Bethlehem waar ze hem wilden kruisigen. De profeet Jezus had het zwaar te verduren en was aan het lijden volgens de christenen.
Abdeslam: Hij vergeleek dus de lijdensweg naar Melilla met de lijdensweg van de profeet Jezus.
Elyazid: Wij moslims geloven dit niet en wij zeggen dat die man alleen maar leek op de profeet Jezus. In de bijbel noemen ze dat dus de lijdensweg. Dat is de weg van Nassira naar Bethlehem. Die overlevende soldaat vergeleek het dus met de lijdensweg uit de bijbel.
Abdeslam: Het was een heftige veldslag met schoten heen en weer. En overal dode soldaten om je heen.
Elyazid: Godzijdank overwonnen uiteindelijk de Riffijnse strijders. Daarna hebben ze ook ‘de veldslag van Nador’ gewonnen.
Abdeslam: ‘De veldslag van Nador’?
Elyazid: Deze veldslag werd geleid door ‘Mohamed n Amar Ghoul al Mazouzi’. Ook overwonnen ze bij ‘de slag van Erfid’. Deze werd geleid door…
Abdeslam: Sorry, wanneer vond de veldslag van Nador plaats? Op welke datum precies?
Elyazid: In 1921 vond deze plaats. In diezelfde week na de veldslag van Aruit.
Abdeslam: de veldslag van Aruit vond deze plaats in augustus of september van dat jaar?
Elyazid: Nee, nee. Dit was aan het begin van de maand augustus. De veldslag van Aruit vond plaats op 9 augustus 1921. Hiervoor vond een andere veldslag plaats, namelijk de veldslag van ‘Selouane’. Deze vond plaats op 2 augustus. Eén week daarvoor dus. Tijdens deze veldslag kwam een bekende Spaanse kolonel om het leven, genaamd Carasco. Bij deze veldslag kwamen 500 Spaanse soldaten om het leven. Hierna kwamen vele strijders Nador binnen onder leiding van de grote strijder ‘Mohamed Amar Ghoul Mazouzi’. In de buurt van het dorpje ‘Ibaraqqan’ had je een andere grote strijder genaamd ‘Kaddour Azirar’. Hij leidde dus ‘de veldslag van het dorpje Erfid’ hier in Nador. We hebben dus nu Mohamed Taba3, Mohamed Amar Ghoul Mazouzi en Kaddour Azirar genoemd als plaatselijke verzetsleiders. Mohamed Abdelkrim el Khattabi had een Riffijns bestuur in het leven geroepen. Het parlement bestond uit ‘Imaqranen’ (stamoudsten) van de verschillende stammen. Zijn staat of republiek was gevestigd in…
Abdeslam: Ajdir?
Elyazid: Nee. Laten we eerlijk zijn hierover. Abdelkrim stichtte een staat waar verzetsstrijders het voor het zeggen hadden. Dit was nog aan het begin van de oorlog. Het was een staat geleid door strijders. Dit was natuurlijk nog geen democratische staat. Zover was het nog lang niet. Het was natuurlijk oorlog. Wie zaten in de leiding van de jonge staat? Deze jonge Riffijnse staat werd geleid door grote verzetsstrijders. Diegenen die leiding hadden genomen in de oorlog. Deze grote strijders hadden het in werkelijkheid voor het zeggen in de jonge Riffijnse republiek. Er was geen sprake van een regering of een zogenaamd parlement.
Abdeslam: Het waren vooral strijders (soldaten) die onderdeel waren van de jonge republiek?
Elyazid: Deze grote verzetsstrijders waren si ‘Al Houcein Tlemceni’ uit Algerije en ‘Ahmed Dada’ uit Aruit. Dit waren grote verzetsstrijders waar emir Abdelkrim op vertrouwde.
Abdeslam: Laten we zeggen zijn steunpilaren?
Elyazid: Een andere strijder heette ‘Driss Khouzja’ uit Zghanghan.
Abdeslam: Dit is voor mij een bekende naam. Ik hoor deze naam vaak als het gaat om Riffijns verzet.
Elyazid: Nog een andere strijder uit Zghanghan genaamd ‘hadj Bouhout’.
Abdeslam: Oh ja Bouhout?
Elyazid: Ik wil af van het idee dat ‘Ieqar3ayen’ of mensen uit Nador niet of weinig hebben deelgenomen aan het verzet gedurende Rif-oorlog II. Ze hebben wel degelijk meegestreden in de Rif-oorlog.
Abdeslam: Ja, we horen weleens dit soort verhalen.
Elyazid: En nog meer dan dit is toen de Riffijnse opstand begon en alsmaar groter werd. Het verzet naderde tot de omgeving van Ouazzane en tot aan Taza toe. Toen het verzet Ouazzane naderde, namelijk vlak voordat de stad werd bereikt vond er een ander groot veldslag plaats in de stad Chefchaouen. Deze stad in Jbala was ingenomen door de Spanjaarden. Deze veldslag werd geleid door Driss Khouja en hadj Bouhout. Deze veldslag vond plaats op 2 oktober 1924.
Abdeslam: Dit waren grote steunpilaren van emir Abdelkrim El Khattabi.
Elyazid: Juist ja. Onder hun leiding is Chefchaouen bevrijdt. Daarna zijn ze verder getrokken naar de omgeving van Taza. We spreken niet vaak over Taza. Taza is een deel van onze geliefde Rif.
Abdeslam: Ja, de zuidelijke Rif.
Elyazid: Ik zal het even afmaken. Er vond daar een belangrijke veldslag plaats in Taza, genaamd ‘Borj El Kiffel’ op 11 augustus 1925.
Abdeslam: Ik was de afgelopen keer in Taza. Daar wonen wat familieleden van mijn vrouw. Ze vertelden me iets over deze veldslag. Maar vertel ons gerust meer hierover.
Elyazid: Driss Khouja had de leiding over de manschappen in Taza. Hier vochten de Riffijnen tegen de Fransen. De Fransen verloren deze veldslag. Er was daar een Riffijnse collaborateur genaamd ‘qaid El Khaladi’. Nadat deze qaid erachter kwam dat Driss de verzetsleider was van het Riffijnse leger aldaar in Taza wilde hij hem graag ontmoeten. Tijdens die ontmoeting overtuigde Driss El Khaladi om zich aan te sluiten bij het Riffijnse verzet. En dat gebeurde toen ook. Je kunt dus concluderen dat de regio Nador een grote bijdrage heeft geleverd aan het Riffijnse verzet tijdens de Rif-oorlog II. Vele strijders hebben deelgenomen aan het verzet. Driss Khouja en hadj Bouhout waren grote verzetsleiders tijdens de oorlog.
Abdeslam: Sorry, Driss Khouja was er ook bij tijdens de oorlog onder leiding van Charif Mohamed Amneziane of was dat zijn vader?
Elyazid: Dat was zijn vader ja. De verzetsverhalen over deze bijzondere familie moeten we eigenlijk behandelen tijdens een aparte podcast aflevering.
Abdeslam: Was het niet Mimoun Khouja?
Elyazid: Juist ja Mimoun Khouja. We hebben dus Driss Khouja die deelnam aan het verzet onder leiding van Abdelkrim El Khattabi. We hebben vader Mimoun Khouja die deelnam aan het verzet onder leiding van emir Charif Mohamed Ameziane. Hij overleed tijdens de veldslag ‘Ighzan an Ouchan’ (Vallei van de wolf). Hij is begraven op de begraafplaats ‘Oulad Zahra’ in Beni Ensar. En tenslotte hebben we opa ‘Moeh Khouja’ die deelnam aan het verzet onder leiding van verzetsheld ‘Mimoun Mokhatar’ tijdens de oorlog van ‘Sidi Ouariach’ of de ‘oorlog van generaal Margallo’. Dit is echte verzetsfamilie. Het verzet werd doorgegeven aan de volgende generaties. Maar helaas, kijk nou eens nu naar Nador bijvoorbeeld. Deze namen worden helemaal niet geëerd in de stad. Je zult geen school of straat vinden met één van deze namen.
Abdeslam: Heel teleurstellend. Er is voor ons nog veel werk te verzetten op dit vlak. We moeten deze namen in ere herstellen.
Elyazid: We zien vele scholen met hele vreemde namen die weinig te maken hebben met deze regio. Zelfs ten nadele van onze jeugd. Dit is erg kwalijk. Je benoemt een school naar ‘Mohamed el Fassi’. Deze Mohamed zat in de nationale volkspartij. Dit had niets te maken met verzet. Of je benoemt een middelbare school naar ‘Allal el Fassi’. Dit zijn mensen uit de politiek. Ze vertellen ons dat deze mensen deel hadden genomen aan het verzet. Namelijk vanuit de politiek wordt ons dan verteld. Dit waren allemaal leugens en zij hadden hele andere bedoelingen. Zij willen ons voor de gek houden. En ze vergeten de echte verzetshelden en de ware gesneuvelde verzetsstrijders. Of we het nu hebben over het verzet in Zghanghan, Nador, Beni Ensar, Aruit, Selouane en ook Kebdana. Op al deze plekken was er veel strijd. We moeten zeker Kebdana niet vergeten.
Abdeslam: Sorry, als we het hebben over Mimoun Khouja. Hij is overleden tijdens de veldslag ‘Desastre de Barranco de Lobo’ toch?
Elyazid: Ja, Barranco de lobo ofwel ‘ighzar an Ouchan’. Hij is daar overleden ja. Moge hij in vrede rusten. Er is daar een begraafplek van verzetsstrijders genaamd ‘Oulad Zahra’. Er zijn daar verzetsstrijders begraven. We hebben nog meerdere gebieden. Neem nu ‘Tafersit’. Deze dorpsgemeenschap hoorde ook bij Nador.
Abdeslam: Destijds behoorden vele Riffijnse stammen tot de provincie Nador.
Elyazid: In Tafersit werd door de Spanjaarden voor het eerst gifgas gebruikt. Door het gebruik van kanonnen. Dit gebeurde in 1923. De Spanjaarden gebruikten ook vliegtuigen om gifgassen te gooien op de Riffijnen. Dit gebeurde voor het eerst in ‘Ammezorou’ in Temsaman. Maar sinds kort zijn er wat nieuwe feiten boven water gekomen. De archieven worden meer en meer openbaar gesteld. In deze archieven staat dat Spanje niet voor het eerst gifgas heeft gebruikt in Tafersit of in Temsaman.
Abdeslam: Bedoel je dat Spanje voor 1923 al gifgassen heeft gebruikt tegen de Rif?
Elyazid: Juist ja. En dat in 1921. Hij heeft deze gifgassen eerder gebruikt. Dit bespraken we eerder vandaag in het café. We hadden het over het jaar van ‘tarrewra’ (vluchten) in 1921 in Nador.
Abdeslam: Ik heb eerder hierover gehoord. Over het jaar van het vluchten. Dit zou zijn gebeurd in de tijd van ‘Bouhmara’, maar jij vertelde me dat dat niet waar is. Vertel ons hier meer over.
Elyazid: Het jaar van het vluchten vond plaats tijdens Rif-oorlog II in de maand september en oktober van het jaar 1921. Het ging om een periode van anderhalve maand. Spanje kwam met een grootse tegenaanval vanuit Melilla. Hoe was dit in godsnaam mogelijk? In die zomer verloor Spanje zoveel soldaten en had Abdelkrim ze een verpletterende nederlaag toegebracht. En nu is dit Spanje terug in Nador en veel sterker dan het leger van Abdelkrim. Dit is een terechte vraag. Hoe was dit mogelijk? Waarom trok emir Abdelkrim zich terug en stierven er veel mensen in Nador door Spaanse soldaten. In deze maand vindt het vluchten dus plaats. Het Spaanse leger was enorm.
Abdeslam: Ah okay. Spanje kwam dus met een groot leger terug in de Rif?
Elyazid: Docent Mohamed Elyassin El7abti vertelt hierover in zijn boek ‘het verzet in Chefchaouen’. Hij schrijft hier over het verzet in Chefchaouen, maar in een deel van zijn boek schrijft hij over het gebruik van gifgas door Spanje. Hij beweert dat Spanje gifgas gebruikt in Nador in het jaar 1921 tijdens het jaar van het ‘vluchten’. Dat is de reden dat Abdelkrim in die strijd verloor van de Spanjaarden in Nador. Spanje gebruikte toen al gifgassen. Het verzet werd toen gebroken en verslagen hierdoor. Hoe was het mogelijk dat zo kort na die massale overwinningen in ‘Annual’ en vele andere gewonnen veldslagen dat de Riffijnen nu aan de verliezende hand zijn en aan het vluchten zijn voor de Spanjaarden?
Abdeslam: Sorry Elyazid. Deze informatie is bij velen onbekend. Hoe kan dit nou?
Elyazid: Helaas weten velen dit niet. Er waren grote overwinningen behaald en opeens verloren de Riffijnen alles rondom Nador.
Abdeslam: Sorry, we weten dat emir Abdelkrim memoires heeft achtergelaten. Hij schreef over Melilla. Zoals je weet was hij een ‘zoon van Melilla.’ Hij heeft daar gewerkt. Hij vertelde dat hij na ‘Annual’ wellicht een verkeerde beslissing heeft genomen om Melilla niet in te nemen. Hij noemde dat één van zijn mogelijke fouten.
Elyazid: Toen hij in Egypte was als banneling werd hij geïnterviewd door een journalist. Hij sprak daar als een democraat. Hij was rechtvaardig, terwijl anderen alleen maar zongen over democratie en rechtvaardigheid. Wat bedoelen we als we zeggen dat Abdelkrim een democraat is? Dat betekent dat je ook kan toegeven dat je wellicht een aantal fouten hebt gemaakt als mens gedurende je leven. Hij gaf tijdens dat interview inderdaad aan dat het een fout was om Melilla niet in te nemen na zijn overwinning op de Spanjaarden in de zomer van 1921. Zijn tweede fout die hij aangaf is dat hij ook Fes had kunnen innemen. Dat heeft hij uiteindelijk ook niet gedaan. Als laatste fout gaf hij aan dat hij sommige buitenlanders te veel had vertrouwd. Zij maakten deel uit van zijn regeringsbestuur en hebben hem uiteindelijk verraden. Dit heeft hij zelf gezegd. Over Melilla zei hij dat als het in Riffijnse handen was dan hadden de Spanjaarden geen mogelijkheid om extra troepen te laten aanmeren in de haven van Melilla. Dan Kon Spanje onmogelijk versterkingen laten komen
Abdeslam: Dat hoorde ik dus ook ja. Dat Melilla voor Spanje dan niet meer bruikbaar zou zijn voor de extra versterkingen. Dan konden de soldaten niet komen, de schepen niet, de vliegtuigen niet en natuurlijk de gifgassen ook niet.
Elyazid: Er was een Spaanse generaal die tevens minister van defensie was genaamd Primo de Riviera. Hij was voorstander van het gebruik van zware wapens. Maar hij dacht niet aan chemische wapens. Maar hij dacht meer aan zware kanonnen die zware bommen konden lossen die hele gebouwen deden instorten. Hij was tegen het gebruik van gifgassen.
Abdeslam: Er was destijds toch ook het verdrag van Versailles dat na de Eerste Wereldoorlog was ondertekend door vele landen waarin stond dat het gebruik van gifgassen verboden was?
Elyazid: Ook Spanje had dat verdrag inderdaad ondertekend. Wie was er dan wel voorstander van het gebruik van chemische wapens? Dat was namelijk de koning van Spanje, Alfonso de dertiende. Hij was een grote vriend van de Duitse keizer. De Duitse keizer die net de Eerste Wereldoorlog achter zijn rug had. Duitsland had nog wat chemische wapens en leverde deze aan Spanje via de Spaanse koning. Hij vroeg om die wapens zodat er minder Spaanse soldaten kwamen te overlijden. Hij wilde het leven van zijn soldaten op deze manier sparen. En wilde dat de Rif-oorlog II dan snel ten einde zou komen door het gebruik te maken van wapens met gifgassen. Moet je horen Abdeslam. Helaas was de kleine aanvoerhaven hier bij ons in Nador. Nabij het dorpje ‘Ghazi’.
Abdeslam: Hier heb ik over gehoord. De naam zegt eigenlijk alles. Ghazi stamt af van gas.
Elyazid: Er was ook nog een andere haven waar die gifgassen aankwamen, namelijk hier zo bij ‘Atalayoun’. En tenslotte was nog een één bij het huidige ‘Nador jdid’ of el Matar (het nieuwe Nador). Hiervandaan vertrokken de vliegtuigen naar verschillende plekken in de Rif om de gifgassen te gebruiken tegen het Riffijns verzet. Vooral vanuit het kleine Ghazi vertrokken er vele vliegtuigen.
Abdeslam: Ghazi bevindt zich tussen Nador en Beni Ensar toch?
Elyazid: Juist ja. Dat is die bekende plek daarzo. We vinden het erg jammer dat dit soort historische plekken allemaal vernietigd zijn. Er zijn nog wat kleine restanten over, maar niet zo veel. Er was een Spaanse schrijfster die deze plek heeft bezocht. Ze is de bekende ‘Maria Rosa de Madariaga’. Ze heeft deze plek bezocht waarvandaan de vliegtuigen vertrokken om de gifgassen te gooien over de Riffijnse stammen en de dorpen.
Abdeslam: Was er ook een chemische fabriek in Melilla die gifgassen produceerde?
Elyazid: Jawel, vanuit die fabriek kwamen die chemische wapens terecht in Ghazi. In Ghazi had je dat haventje waarvandaan de watervliegtuigjes vertrokken.
Abdeslam: Ze strooiden die gifgassen over de stammen.
Elyazid: Ja. Waarom heeft emir Abdelkrim zich uiteindelijk teruggetrokken uit de omgeving van Nador na vele overwinningen op de bezetters? Schrijver Mohamed Yassine El7abti schrijft hier uitgebreid over. Hij benoemt dat de grootste reden hiervoor was het gebruik van gifgassen door de Spanjaarden in het jaar 1921 en niet in het jaar 1923. Het jaar van het ‘vluchten’. Als de Spanjaarden geen gifgassen hadden gebruikt toen dan hadden de Riffijnen ze ongetwijfeld verslagen.
Abdeslam: Spanje gebruikte dus gifgassen tijdens het jaar van het ‘vluchten’?
Elyazid: In ons dorpje in ‘Bou Hamza’ in Bouyafer hebben we graven die ‘dhimneth an da7oe’ worden genoemd. Er is daar een gezin begraven die zijn doodgegaan door de gifgassen die destijds daar zijn gedropt door de Spaanse watervliegtuigen. Men vertelt dat dit gezin kwam te sterven in het jaar van het ‘vluchten’. Als we met de oudsten van het dorp hierover spreken dan wordt dit verhaal aan ons verteld. Er zijn vele gezinnen uit Nador die destijds gevlucht zijn naar Alhoceima. Ook zijn er gezinnen die gevlucht zijn naar Temsaman of naar Aith Said.
Abdeslam: Ze vluchtten vanuit Nador naar andere plekken in de Rif.
Elyazid: Vele gezinnen uit de stam ‘Ieqar3ayen’ wonen daar al meer dan een eeuw. Ze leven daar al sinds 1921. De mensen uit Nador hebben veel strijd geleverd tegen de bezetters. En waren een deel van het Riffijns verzet. We stoppen hier ok.
Abdeslam: Heel goed. We sluiten de podcast af met een liedje over de grote verzetsleider Abdelkrim.
